Хөгжим миний хэл

Толь бичигт шудрагыг шулуун тэгш, эгц гэсэн санаагаар бичсэн байна. Үүнээс үзвэл урт шулуун хөгжим гэсэн утгыг илэрхийлнэ. Шудрага хөгжим маш эртний түүхтэй, монгол үндэсний хөгжмийн нэгэн төрөл зүйл хөгжим юм. Энэ хөгжим бүүр Өгөөдэй хааны үеэс Тогоонтөмөр хааны үед монгол хөгжмийн зэмсэг үсрэнгүй хөгжиж байсан үед байсныг бодоход, эртний түүхтэй хөгжим юм. 15 дугаар зууны үед Тогоонтөмөр хааны ордонд хэрэглэж байсан хөгжмийн дотор энэ хөгжмийн тухай перс сурвалж бичигт “шидургуй” нэрээр тэмдэглэж байсныг бодоход, 6 зуун гаруйн тэртээгээс бий болсон бололтой.

Шудрага хөгжим нь толгой, иш, цар гэсэн тууш гурван зангилаан дээр тогтсон чих /хөг тохируулагч /, утас, дээд доод тэвх /утсыг хөндийрүүлэгч/, утсыг уях бэхлүүр, цохилуур зэргээс бүрдэл болдог. Түүхэн явцад, шудрага нь 4, 3, 2 утастай байжээ. Орчин үед 3-н утастай болсон ажээ.

Хөг чилх чинээ/багтаамж/ Хөглөгөөний хувьд ардын гэж нэрлэгддэг бага наймцын си-бемоль-до-соль -оор хөглөдөг байсан бол өнөө үед соль-ре-соль –оор хөглөгдөж байна. Шудрагын дуугарах ерөнхий хүчин чадал /цараа/ нь бага наймцын соль-оос 3-дугаар наймцын /октавын/ соль хүртэл дуугарах чинээнд байна. 3-н наймц дугарч байгаа нь энэхүү хөгжим өргөн цар хүрээтэйг гэрчилнэ. Шудрага хөгжим нь хэдийгээр бага болон 1-р наймцын соль, ре, соль гэж хөглөгдөх боловч, бичигдсэн нотноосоо наймц дор дуугарна. Ардын, зохиолын, сонгодог бүтээлийн алинтай нь ч гоцлол, найрал хөгжмийн бүрэлдэхүүнтэй найрсан тоглогдох боломжтой, сэргэлэн цоглог өнгө аястай хөгжим юм.

Монголчуудын хүндэтгэн дээдлэж гэрийнхээ хойморт залж ирсэн түүх домогтой эрхэм хөгжим билээ. Морин хуурын өвөг бол шанаган хуур гэдэг, том дугуй модон цараар нь нэрлэсэн хуур байжээ.

Шанаган хуур эрт дээр үеэс хун хуур, матар хуур, луу хуур, арслан хуур гэх зэргээр толгойд нь сийлсэн дүрсээр нэрлэж ирсэн түүхтэй. Гэхдээ эдгээр нь хил буюу нумгүй товшвор байснаа түүхэн хөгжлийн явцад хилтэй болж өөрчлөгдсөн. Архангай, Өвөрхангай, Завхан, Хөвсгөл, Дорноговь зэрэг аймгуудад таван үе дамжиж ирсэн гэх матар, луу, арслан толгойтой шанаган хуурууд мэр сэр байдаг байна.

Морин хуур нь ишнийхээ үзүүрт морины толгойн дүрстэй, цар гонзгой дөрвөлжин ба ямааны юмуу ботгоны арьсаар бүрж ногоон будгаар будсан байна. Сүүлийн үед царыг арьсаар бүрэхийн оронд модон материалаар сийлбэртэй хийж чавхдасыг мөн морины сүүлээс өөр зүйлээр орлуулах зэрэг янз бүрээр хийх болжээ.  

Морин хуурын чавхдасыг номхон хашин боловч, эр бяртай сайн морины сүүлийн сод гэдэг тусгай урт хялгасаар сунган боловсруулж хийх, цары нь бүрэх ширийг мөн чийг татахааргүй болтол тусгай аргаар боловсруулах, ширийг будах ногоон будгийг гаргаж авах гээд уламжлалт нарийн арга ухаан, ёс жаягтай.

Баруун монголд "Ихэл" хэмээх нэгэн зүйлийн морин хуур байдаг. Ихэл нь морин толгойгүй, гэлбэр буюу чандмань толгойтой.

Морин хуурын дээд доод тэвх, дээд тэвхийн зангилах хөг уяа зэргийг нарийн тохируулж хөгийг солино.

Морин хуурыг гоцлон уламжлалт сайхан аялгуунуудыг тоглохоос гадна уртын дууны хамсрал, монгол ардын уламжлалт бичил чуулга, мөн найрал хөгжимд чухал үүрэгтэй хэрэглэдэг.

Уламжлагдаж ирсэн хөг аялгуу:
"Жонон харын явдал" , "Могой хээр", "Доголон цагаан", "Хонь хурга нийлүүлэх", "Үхэр тугал мөөрүүлэх", "Хөх нуурын тогоруу", "балчин хээрийн явдал", "Бугын урам", "Уйлган шар атны явдал", "Дөрвөн ойрдын уриа", "Ээвийн голын урсгал", "Харцага зээрд", "Жороо морь" 
Биелгээний татлага:
"Цацал", "Мөргөл", "Елхэндэг", "Саальчин", "Цайгийн дундуур", "Гэр бүл" 

Чавхдаст хөгжмийн хамгийн түрүү үеийнх нь ятга хөгжим юм. 5 мянган жилийн тэртээ, Жагарын хаан Раваана ганц утастай, хөвчит нумаар хөрөөдөж, дуу гаргах санаа сэдсэн нь түүхэн явцад хэлбэр маяг нь өөрчлөгдсөөр өнөөгийн ятгын хөгжилд хүрэх замыг нээж өгсөн ч байж мэднэ гэсэн таамаглал бий гэдэг.
Хубилай хааны үе /1250 он/ хөгжмийн хороо байгуулах болоход, олон хөгжим орсны дотор төрийн ятга, ахуй их ятга, босоо ятга, ятгалаг зэрэг олон хөгжим нэр заагдан оржээ. /Г. Бадрах/ Мөн 500 жилийн тэртээ зохиогдсон гэдэг Жангарын туульд: “ Ерэн нэгэн чавхдастай, өндөр мөнгөн хуураа аваад татахул, хулсан дунд өндөглөсөн хунгийн дуу гаргаад, нууран дунд өндөглөсөн нугасны дуу гаргаад арван хоёр аясаар жингэнэн одов “гэжээ. /Жангарын үлгэр 15-р хуудас / Ийн үзвэл энэхүү ятга хөгжим судар бичиг үлгэр домогоос үүдэлтэй нэн эртний хөгжим юм.

Ятга хөгжмийн бүрэц. Сурвалж бичигт ятга нь уртаашаа хоёр тохой, хоёр ямхын хэмжээтэй гэжээ. Эх биеийг нь сайтар хатаасан модоор хийдэг. Дээд тал нь нүүр, доод тал нь ёроол болно. 13 тэвхтэй, тэвх нь хөглөх болон хөг шилжүүлэх үүрэгтэй. Мяндасаар эрчилж хийсэн 13 утас нь бүдүүнээс нарийссан байдаг нь өнгө ялгарамжийг тогтоож өгнө. Өнөөгийн түгээмэл хэрэглэж байгаа ятга нь бага наймцын соль-оос 3-р наймцын ре хүртэл чинээгээр дуугарах хүчин чадалтай.
Ятга хөгжмийн өнгө аяс нь ялдам тунгалаг, уянгатай учир аргал болон эрдүү хоолойн өнгөтэй нэн зохимжтой.

Хулсан хуур буюу аман хуур хэмээн нэрлэгддэг энэхүү хөгжмийн зэмсгийг ерийн хулсний өнгөн талаар үйлдэн хийдэг байжээ. Их төлөв 10-14 см-н урттай, 2-2.5 см өргөнтэй, голч дундуур нь зурваслан ухаж, 8-10 см урт хэл гаргаж хийдэг. Хэлний уг хэсэг буюу их бие талд нүх гарган, түүнд утас бэхлэж уядаг нь хөгжимдөх хөдөлгүүрийн гол хүчин зүйл болдог ажээ.

Утсыг доргион татах, амьсгалын түрэлт таталт хоёрын нарийн зохицолдоо, тоглолтын эв дүйн ураар цуурайлах эгшиг үүсгэн тоглуулдаг нь авъяас шаардсан, уран сайхны мэдрэмжтэй холбоотой учир тоглогчдоос сонордохуйн сонсголтой байхыг шаарддаг аж. Аман хуураар аль ч дууг тоглохоос гадна элдэв дуу чимээ, үйл явдал, хөдөлгөөнийг дүрслэн үзүүлж болдог байна.

Хүнүүгийн үеэс үүдэлтэй гэж үздэг энэ хөгжим мөн л баруун Монголд үлэмж дэлгэрсэн бололтой. Энэ хөгжмийг хөндий хулсаар хийж байсан бол, ерийн хөндий модоор хийдэг болсон байна. Тохой илүү нарийн хөндий модны дээд оройд нарийн зурвас гаргаж, дээд шүдний аагинд тулгуурлаж, сийгүүлэн үлээх маягаар дуу гаргадаг. Их биенд цуварсан нүх гаргаж, тэдгээр 4-н нүхээр өнгө солигдуулж, өндөр нам эгшиг үүсгэдэг байна. Хэдийгээр дуу аялгуулан тоглохгүй ч гэсэн хүний хоолойн хөөмий мэт сонин янзын өнгөөр байгалийн дуу чимээ, салхи, шувуудын жиргээ мэт дуу авиаг уянгалуулан дуулах мэтээр хөгжимддөг ажээ. Хэмжээний хувьд эрт дээр үед хоёр тохой дөрвөн ямх байсан гэдэг. Орчин үед 30-40 см-ээс илүүгүй болсон байна. Энэ хөгжмийг эрт дээр үеийн гэж хэлэх үндэс нь Хүннүчүүдийн  хааны хатан болж, монгол нутагт олон жил аж төрсөн хятадын хан улсын Цай Вэнь Жи гүнжийн модон цуурын магтаал 18 бадаг шүлэг байсан хэмээн хөгжим судлаач Ж.Бадраа агсан “Монгол ардын хөгжим” номондоо мэдээлсэн байна.

Аман хуурын бас нэг төрөл болох нэгэн өвөрмөц дүрстэй, аманд шууд тулгах бус, үл ялимагхан хөндий байршилаар тавилттай, амьсгалын түрэлтээр хамсарч, долоовор хурууны үзүүрээр хөнгөн доргиулж тоглогдох, бичил хуурыг хэл хуур гэж нэрлэсээр иржээ. 4-6 см-н хэмжээтэй дөрвөлжин зууван арааманд маш нимгэн, хаттай төмөр хэл суулгаж өгсөн нь дуу үүсэх нөхцлийг бүрдүүлж өгчээ. Ийм хуурыг жирийн төмөр, гуулиар хийхээс гадна хулс эвэрээр хийсэн ч байдаг. Хялбар дөхөмтэй дан аялгуу тоглохоос гадна элдэв төрлийн дуу чимээ, хөдөлгөөний хэмнэл хийх, найрал дуу, хөгжимд чимэглэл хийх нь үзэгдэнэ. Сүүлийн үед баян, найраг баян хуурын даралтны ган ялтасыг ашиглах явдал ч бий. Авсаархан ийм бичил хуурыг хүүхдүүд ихэд сонирхон тоглодог нь цаашид хөгжим сонирхох, тоглох хүсэл нь өөрийн эрхгүй нэмэгддэг байна.